Decenijama je Vojnotehnički zavod (VTZ) u Kragujevcu važio za „zabranjeni grad”, nezvanično je tako i nazivan, zbog ograničenog pristupa građanstvu, jer je u njemu bila smeštena vojna industrija. Međutim, prethodnih 15-20 godina ovaj kompleks je jednim delom postajao pristupačan javnosti i tek se tada videlo bogatstvo i vrednost industrijskog nasleđa kojim grad raspolaže.
Potom su 2014. godine Vlada Srbije, a onda 2016. i Narodna skupština VTZ proglasile za prostornu kulturno-istorijsku celinu od izuzetnog značaja sa brojnim objektima – spomenicima kulture, što je značilo da se stavlja pod najviši stepen državne zaštite.
Istovremeno je i stručna javnost – urbanisti, arhitekte, istoričari, istoričari umetnosti – pokazala veću zainteresovanost za bisere ovog industrijskog nasleđa, pa su stručnjaci Zavoda za zaštitu spomenika kulture, i republičkog i kragujevačkog, ceo kompleks detaljno „snimili”, odredili istorijsku i arhitektonsku vrednost svakog objekta ponaosob i tako je pokrenuto više inicijativa da se VTZ očuva, sanira i uz neke nove sadržaje postane pravi brend grada.
Sve je, međutim, dugo ostajalo samo na pričama, pravljene su i neke komisije koje bi se bavile revitalizacijom Zavoda, ali efekata nije bilo. Prvi konkretniji korak načinjen je prošle godine kada je grad Kragujevac uz podršku Udruženja urbanista Srbije raspisao međunarodni konkurs „za urbanu obnovu i rehabilitaciju prostorne kulturno-istorijske celine Vojnotehnički zavod Kragujevac”.
Odziv je bio dobar, kvalitet ponuđenih rešenja takođe, međunarodni žiri je proglasio najbolje projekte, međutim to nije bio konkurs za izvođačke projekte, već način da se dobiju predlozi, ideje i vizije budućeg izgleda i namene jednog dela VTZ-a. Ocenjeno je da se u tome uspelo, a na naredne poduhvate još se čeka.
Kompleks na 60 hektara
Ovaj veliki industrijski kompleks, koji je počeo da se razvija 1853. godine početkom rada Topolivnice, danas se prostire na oko 60 hektara i čine ga dve osnovne celine: sam Vojnotehnički zavod na 37 hekatara i Pirotehnika, koja zauzima oko 15 hektara.
Utvrđeno je da na tom prostoru ima 113 objekata, čija je ukupna površina oko 160 hiljada kvadratnih metara. Takođe je izvršena njihova kategorizacija prema istorijskom, kulturnom i graditeljskom značaju, pa je 14 hiljada kvadrata pod objektima sa izuzetnom spomeničkom vrednošću, 45 hiljada kvadrata ima posebnu spomeničku vrednost, osam hiljada samo spomeničku, a 11 hiljada kvadrata ambijentalnu vrednost. Ukupno je to oko 80 hiljada kvadratnih metara, odnosno polovina od celokupne površine
objekta, što znači da druga polovina može da se ukloni, poruši, zato što nije valorizovana kao vredno nasleđe ili je u lošem fizičkom stanju da ne može da se sanira.
Kada je pripreman pomenuti međunarodni konkurs, čitav kompleks Vojnotehničkog zavoda metodološki je podeljen u nekoliko zona i sada je u fokusu prva ili težišna zona koja obuhvata deo poznat pod nazivom Knežev arsenal, s tim što bi se on objedinio sa delom Miloševog venca, onog preko Lepenice, gde se nalaze Stara skupština i Stara ili Miloševa crkva sa zvonikom. Drugim rečima, plan je da se prvo obnovi i rehabilituje ovaj deo VTZ-a, a zašto je baš on odabran za početak ima više razloga.
Prvo, Knežev arsenal je najvredniji deo VTZ-a, većina objekata u njemu nije u funckiji, pa nije potrebno raseljavanje kao, recimo, kada je reč o „Zastavi oružje” čije izmeštanje u neke nove pogone nije u perspektivi, pa samim tim ne može se planirati prenamena tih objekata i njihovo otvaranje za javnost. Na kraju, obnovom Kneževog arsenala i njegovim funckionalnim povezivanjem sa delom Miloševog venca dobio bi se i te kako reprezentativni prostor, a i to bi bio proces koji bi potrajao više
godina i iziskivao značajna finansijska sredstva.
Biseri starog graditeljstva
Područje zone jedan obuhvata 6,2 hektara i naslanja se na prostor starog gradskog jezgra Kragujevca, koji je takođe zaštićena celina, razdvaja ih samo reka Lepenica. Ova zona predstavlja najreprezentativniji deo kompleksa sa vrednim graditeljskim nasleđem koje ima izuzetan istorijski značaj – simbolizuje začetak srpske državnosti i začetak i uspon industrijalizacije na prostoru nekadašnje Srbije.
Knežev arsenal kao težišni prostor VTZ-a, koji predstavlja njegov najatraktivniji deo od koga treba da započne dalekosežan i sveobuhvatan proces urbane obnove i rehabilitacije celokupnog procesa, jeste prostor izuzetnih kulturno-istorijskih vrednosti, unutar koga su pojedini objekti proglašeni za spomenike kulture od velikog značaja.
Najznačajniji objekat u Kneževom arsenalu, po oceni struke, je objekat Livnice sa starim dimnjakom, on je u vlasništvu „Zastave oružje” i u njemu je smešten Muzej „Stara livnica”, koji je sada zatvoren navodno zbog sanacije, a i ranije njegovi eksponati često nisu bili pristupačni posetiocima. Ovaj najstariji sačuvani objekat VTZ-a proglašen je za spomenik kulture koji ima izuzetnu spomeničku vrednost.
Isti nivo valorizacije imaju još tri objekta iz Kneževog arsenala – Mašinska radionica, Upravna zgrada (ali samo u prvobitnom gabaritu, a dograđeni deo je bez spomeničke vrednosti) i stan upravnika Zavoda (popularno „Podrumče”), takođe bez dva dograđena objekta koji su neprimereni prostornom ambijentu. Sada je u upotebi samo Upravna zgrada, „Podrumče” nije u funckiji, kao i Mašinska radionica, koja je u veoma lošem stanju, zapuštena i sa urušenim krovom.
Objekat Čaurnice je spomenik kulture od velikog značaja, i on je van funckije od kada ga je zajedno sa Mašinskom radionicom grad Kragujevac 2006. godine kupio od „Zastava kamiona”. Ovim bivšim proizvodnim pogonima do danas nije dodeljena funckija primerena značaju, imajući u vidu izuzetnu vrednost istorijske i graditeljske baštine.
Poslednji zaštićeni objekat iz Kneževog arsenala je bivša Vojno-zanatlijska škola, koja ima posebnu spomeničku vrednost i nju sada koristi Druga tehnička škola.
Iz ovog kompleksa treba istaći i plato (otvoreni prostor) između Mašinske radionice i Muzeja „Stara livnica”, koji se periodično koristi z muzičke manifestacije („Arsenal fest”), a na tom prostoru snimani su i neki muzički spotovi i sekvence filmova. Središnjim prostorom zone dominira otvoreni ozelenjeni prostor koji je nedoljovno uređen jer se loše održava.
Veza VTZ-a i Miloševog venca
S druge strane, u Kneževom arsenalu, ima i više građevina bez spomeničke vrednosti. To su, na primer, deo „Energetike”, restoran koji je prvobitno bio letnja pozornica, zgrada Biznis inovacionog centra (BIC), neke portirnice, niz pomoćnih objekata i slično.
Urbanisti predlažu njihovo uklanjanje, rušenje, čime bi se dobile slobodne površine za gradnju novih objekata, naravno u skladu sa novim namenama ovog kompeksa, prema projektima remodelacije i u arhitektonskom skladu sa postojećim građevinama.
Ambijentana podcelina „Milošev venac” kao planirani deo obnove i rehabilitacije težišne zone jedan prostire se na 59 ari i na njoj se nalaze spomenici kulture od velikog značaja – Crkva Svetog duha sa zvonikom i Stara skupština. Prateći objekti, među kojima je Parohijski dom, građevinski i arhitektonski nedovoljno su reprezentativni u odnosu na značaj lokacije i ambijenta u kojem se nalazi.
Ovaj deo starog dvorskog kompleksa i Vojnotehnički zavod u nastajanju nisu bili u direktnoj funkcionalnoj vezi, ali zaslužuju da budu objedinjeni u budućem revitalizovanom kompleksu. U porti Stare crkve, na otvorenom prostoru, a kasnije u Staroj skupštini, postavljeni su temelji državnosti Srbije, a Vojnotehnički zavod kao začetak i potom motor industrijalizacije poveli su tu istu Srbiju ka modernim evropskim vrednostima.
Sada je komunikacija ovog dela Miloševog venca onemogućena ogradom na viskom podzidu i nekim neprimerenim pomoćnim objektima kasnije podignutim, ali problem je rešiv njihovim uklanjanjem.
TEŽIŠNA ZONA ZAVODA
Ovde je stvarana istorija Srbije
(Obnova Vojnotehničkog zavoda počeće od takozvane prve ili težišne zone koja obuhvata Knežev arsenal i deo Miloševog venca sa desne strane Lepenice, jer su tu očuvani objekti od izuzetnog značaja za Srbiju 19. veka. Ukratko predstavljamo te građevine – spomenike kulture).
KNEŽEV ARSENAL I DEO MILOŠEVOG VENCA PLANIRANI SU ZA POČETAK OBNOVE VOJNOTEHNIČKOG ZAVODA
Najstarija i najvrednija
Na temeljima Topolivnice sagrađene 1853. godine podignuta je nova zgrada i ona je najstariji sačuvani objekat u kompleksu Vojnotehničkog zavoda. Objekat je verovatno projektovao Todor Toša Selesković, inženjer školovan u Nemačkoj, koji je u Kragujevcu radio od 1881. do 1882. godine, kada je i podignuta Livnica.
U osnovi zgrade je bondručna konkstrukcija kombinovana sa ciglom, betonom i gvožđem. Fasadu karakterišu površine izvedene fugovanom opekom na koje se nadovezuju malterisane površine i drvene grede. Zgrada je pravougaona, centralni brod je viši od bočnih, čime je postignuta interesantna igra krovnih površina.
Centralni prostor ima formu hale sa svetlarnikom preko koga dobija dnevnu svetlost. Bočni brodovi zidovima su odvojeni od centralnog, shodno proizvodnim procesima koji su organizovani. Zgrada je u osnovi simetrična, a dekorativnost je postignuta ritmičkim rasporedom otvora i pilastara urađenih u opeci.
Zgrada Livnice je građena po svim principima evropske industrijske arhitekture i kao takva ima izuzetnu reprezentativnost. Objekat je 1953. godine stavljen pod zaštitu države kao kulturno dobro od izuzetnog značaja, prestala je sa radom 1968, a pet godina kasnije pretvarana je u Muzej „Stara livnica”.
U neposrednoj blizini livnice je dimnjak stare kotlare. Na kamenoj ploči nalazi se urezani tekst sa godinama gradnje oba zdanja: „Sazidano pod Vladom kralja Milana 188 (2-9) god.”. Dimnjak je građen opekom čime je u potpunosti ispoštovana ujednačenost i kontinuitet ukupne celine. Podignut je na visokom soklu od tesanog šestouglog kamena, sa koga se postepeno uzdiže – sužavajući se na vrhu.
Ruinirani spomenik kulture
Mašinska ili mehanička radionica građena je fazno u periodu od kraja 19. veka do prvih godina posle Drugog svetskog rata. Ona je na početku, prema zapisu putopisca Feliksa Kanica, obavljala funckiju fabrike pušaka i čaura, a izgrađena je po projektu inženjera Todora Seleskovića.
Radionica je zidana opekom, koja je primenjena i za dekorativnu obradu fasade, a na nekim delovima kombinovana je sa kamenim tesacima. Na taj način je ispoštovana vizuelna ujednačenost sa objektima u okruženju, posebno sa zgradom Livnice. Dekorativnost fasada postignuta je ispustima kojima su izvedeni opekom u vidu zupčastog krovnog venca koji prati linije testerastih krovova. Čeona fasada zgrade okrenuta je prema prostranom trgu.
Objekat je od 2006. godine u vlasnišstvu grada Kragujevca, ali je u veoma lošem stanju, sa urušenim krovom, a unutrašnjost nekadašnje uglednje radionce podseća na divlju deponiju smeća. Takođe, sva stakla na prozorima su polupana.
Građevina za razglednice
Upravna zgrada VTZ-a je monumentalni administrativni objekat, podignuta je 1926. godine u stilu razvijene francuske eklektike, ali nema podataka o imenu njenog projektanta. Zdanje je podigutno nad osnovom u obliku ćiriličnog slova „P” sa posebno naglašenim pročeljem glavne fasade u eksterijeru. Dekorativnost fasade posebno je naglašena u centralnom delu, dok se idući na krajevima pročelja postepeno ublažava, dok je na dvorišnoj fasadi u potpunosti izostavljena.
Prostor ispred Uprvane zgrade formiran je kao mali trg koji sa centralnim zdanjem čini skladnu arhitetkonsko-urbanističku celinu sa spomenikom „Livac”.
„Podrumče” – spomenik kulture
U neposrednoj blizini Upravne zgrade tokom 1928-1929. godine izgrađen je reprezentativan objekat koji je nazvan prema svojoj nameni – stan upravnika Zavoda, koju Kragujevčani popularno zovu „Podrumče”. Ovaj nadimak dat je s razlogom jer se zgrada uzdiže iznad podrumskog prostora, a stilski je veoma bliska Upravnoj zgradi.
Dekorativnost zgrade izražena je u njenom čeonom delu, prema malom trgu sa spomenikom, dok dvorišna fasada po stilskoj obradi govori da je objekat namenjen privatnom stambenom prostoru. Komfornost enterijera savremeno organizovanog za stanovanje unapređena je ugradnjom postrojenja za vodu u tavanskom delu zgrade.
Živopisna fabrika čaura
Prema projektima francuskih inženjera između 1909. i 1911. godine sagrađen je objekat za proizvodnju čaura, otuda i naziv Čaurnica. Blizina zgrade Livnice u velikoj meri definisala je formu ovog zdanja, posebno u dekorativnosti fasade koja je izvedena fugovanom ciglom. Opekom su izvedeni zrakasto komponovani otvori, kao i zupčasti venci koji istovremeno vrše horizontalnu podelu i definišu granicu krovnog venca. Delimično malterisane i naglašene fuge u sadejstvu sa crvenom bojom opeke daju
živost fabričkom sivilu.
Bila škola, ostala škola
Još je prvi upravnik Topolivnice Šarl Lubri inicirao otvaranje škole za obrazovanje stručnog kadra, što je učinjeno već 1854. godine kada je odlukom kneza Aleksandra Karađorđevića osnovana Zanatlijska škola. Od 1862. ona je preimenovana u Vojno-zanaltijsku školu. Objekat škole koji je do danas sačuvan, građen je u dve faze, 1913. i 1922. godine.
Prvo je podignuta prizemna zgrada koja je dosta oštećena u Prvom svetskom ratu. Potom je obnovljena i dograđen je još jedan sprat, jer je nastala potreba za novom stručnom radnom snagom. Na novom delu ispoštovana je osnovna zamisao prethodne fasade i objekat je do danas zadržao istu namenu, jer je u njemu danas Druga tehnička škola.
Miloševa crkva
Kada je Kragujevac proglašen za prestonicu Srbije 1818. godine, knez Miloš Obrenović podigao je crkvu na desnoj obali Lepenice, koja je sa dvorskim kompleksom bila povezana drvenom ćuprijom, na mestu gde je sada pešački most. Crkva je posvećena Svetom duhu i građena je u maniru slavonskih i vojvođanskih crkava. Služila je kao mitropolitska katedrala, dvorska kapela i pridvorna crkva. Zidana je lomljenim kamenom, a na severnom zidu nalazi se mermerni ktitorski natpis.
Drvena priprata zamenjena je kamenom 1907. godine i sagrađen je zvonik, koji predstavlja veliki doprinos u razvoju nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi.
Mesto proglašenja nezavisne Srbije
U porti Stare crkve nalazi se zgrada Stare skupštine i ova dva objekta čine neraskidiv deo istorijski značajnog i jedinstvenog prostora. Prva redovna skupština na ovom mestu održana je 1824. godine u crkvenoj porti, kasnije je podignuta drvena građevina za održavanje skupštine, a tek 1859. je sagrađen objekat sličan današnjem. Na ovom mestu je 1878. pročitana odluka Berlinskog kongresa o proglašenju nezavisnosti Srbije.
Zgrada je jednostavno arhitektonski rešena, bez ornamenata i ukrasa. Izgrađena je od opeke, sa naknadno dozidanim prostorijama na zapadnom delu, ali je jedna od prvih građevina u Srbiji koja je nastala u duhu evropske arhitekture. Od 2014. godine u Staroj skupštini je stalna izložbena postavka.
Izvor: Link
