Nadgrobni spomenik prezvitera Stipana iz 14. veka ne intrigira javnost samo zato što je to jedini artefakt srpske srednjovekovne istorije u kome se zajedno pominju car Uroš i knez Lazar, već i zato što je delom ispisan ikavicom, a pronađen u Šumadiji
Kragujevac – Posle otkrića i restauracije, nadgrobni spomenik prezvitera Stipana iz 14. veka biće vraćen na izvornu lokaciju, tamo gde je i pronađen 2017. godine, u selu Kamenica na obroncima Rudnika. Detalje vraćanja spomenika usaglašavaju kragujevački Zavod za zaštitu spomenika kulture i Narodni muzej Šumadije. Velika kamena ploča teška više stotina kilograma, sa zanimljivim natpisima i umetničkim ukrasima, trenutno se nalazi u Sirči kod Kraljeva, kod profesora Slobodana Marinkovića u čijem ateljeu je obavljena i konzervacija ovog vrednog artefakta srpske srednjovekovne istorije.
– Odlučeno je na kraju da se spomenik postavi u porti kameničke crkve, u čijoj blizini je i pronađen pre šest godina – kaže za „Politiku” Nenad Karamijalković, direktor Zavoda za zaštitu spomenika kulture u ovom gradu.
Prva arheološka istraživanja u Kamenici počela su 2012, a do 2015. godine utvrđena su tri značajna lokaliteta: Crkvine, Jovanje i nekropola u centru sela. U Crkvinama su otkriveni ostaci nevelike bogomolje koja je najverovatnije spaljena u najezdi Turaka, a spomenik ratniku Dragoslavu Vasiljeviću, potonjem sveštenoslužitelju Stipanu (Stefanu), pronađen je nedaleko od crkve, početkom maja 2017, prilikom kopanja potpornog zida kojim je trebalo zaštititi lokalitet od obrušavanja. Radove je finansirala firma „Flores” porodice Pljakić na čijem je imanju i pronađen spomenik.
– Reč je o masivnoj kamenoj nadgrobnoj ploči debljine 19 centimetara, visine 160 i širine 53 centimetra. Spomenik je težak 350 kilograma. Rađen je od otpornog vulkanskog kamena kojim Rudnik obiluje. Spomenik je tipa obeliska, sa suženim piramidalnim delom na vrhu, a sadrži četiri teksta sa umetničkim motivima i ukrasima. Podseća na nadgrobni spomenik despota Stefana Lazarevića, koji je 1427. godine podignut na mestu njegove smrti, u još jednim Crkvinama, zaseoku Markovca kod Mladenovca – navodi naš sagovornik.
Spomenik Dragoslavu Vasiljeviću, kome je svešteničko ime bilo Stipan (Stefan), pronađen je sa ozbiljnim mehaničkim oštećenjima, što govori da je korišćen i u neke druge svrhe, dok su na bočnim stranama uočeni umetnički prikazi mačeva ili srednjovekovnog oružja.
– Ti motivi svedoče da je pokojnik bio ratnik, možda i vojskovođa, čak i pripadnik nekog viteškog reda, što treba proveriti. Moguće je da je u kasnijem životnom dobu, kada je prihvatio svešteničku rizu, učestvovao u nekom boju i poginuo – kaže Karamijalković.
Od četiri teksta je najupečatljiviji epigrafski zapis. Inicijalno čitanje obavio je Đorđe Milovanović iz kragujevačkog Zavoda za zaštitu spomenik kulture, a detaljno čitanje je uradila naša poznata arheološkinja Gordana Tomović.
Epigrafski zapis isklesan je vešto. Počinje simboličnom invokacijom u obliku arhađeonskog krsta, sa predstavom rajskih vrata, a glasi: „A ovde je mesto pokoja sluge božijeg prezvitera Stipana zvanog mirski Dragoslav Vasiljević. Pogibe u danima cara Uroša, a u državi kneza Lazara. Postavi bilig Voihna njegov bratučed. Ovo je zapisao pop Mitko.”
– Pominjanje cara Uroša i kneza Lazara je od presudne važnosti, ne samo za datovanje spomenika već i zbog činjenica da je to za sada jedini pronađeni pisani trag u kome se zajedno pominju ove dve znamenite ličnosti naše istorije. Upravo to kameničkom nadgrobnom spomeniku daje ogroman kulturno-istorijski značaj – predočava Karamijalković.
Za razliku od cara Uroša (1355–1371), početak vladavine kneza Lazara nije precizno utvrđen. Ipak, smatra se da je Lazar napustio dvor cara Uroša između 1363. i 1365, kada počinje njegov uspon kao kneza i oblasnog gospodara. To znači da se bitka u kojoj je možda poginuo Dragoslav Vasiljević, prezviter Stipan, mogla odigrati jedino između 1365. i 1371. godine, kaže Karamijalković navodeći da je taj period u srpskoj istoriji poznat kao „gluvo doba”, kada se manje beležilo, što zbog opšte nesigurnosti, što zbog unutrašnjih sukoba srpske vlastele.
– Uz sve kontroverze, najizglednija je tvrdnja dubrovačkog benediktanca i istoričara Mavra Orbina o sukobu srpskih velikaša na Kosovu 1369, dvadeset godina pre Kosovskog boja. U toj bici su, kako Orbin navodi u svom delu „Kraljevstvo Slovena”, učestvovali Nikola Altomanović, knez Lazar i car Uroš, s jedne strane, a sa druge braća Mrnjavčevići, kralj Vukašin i despot Uglješa – pojašnjava naš sagovornik.
Epigrafski zapis o ratniku prezviteru Stipanu, zanimljiv je i zbog korišćenja ikavice, kao i nekih slovnih oblika iz ćiriličnog pisma koje je bilo karakteristično za srednjovekovnu Bosnu, Hercegovinu i srpske primorske krajeve, ne za Šumadiju.
– Po ikavici i obliku slova koja urezuje pop Mitko, kamenički zapis je najbliži nadgrobnom natpisu Vignja Miloševića iz 1401, koji se nalazi u Hercegovini, na Kočerinskom polju kod Mostara. Jedna grupa istraživača veruje da je reč o retkom primeru našeg starijeg glagoljsko-ćiriličnog pravopisa iz poslednjih godina države Nemanjića, dok drugi smatraju da se radi o svojevrsnoj rudničkoj akulturaciji koja je nastala u heterogenom društvu tog doba. Naime, Rudnik je u srednjem veku bio rudarsko stecište ljudi iz raznih krajeva Balkana i Evrope – objašnjava Karamijalković.
