Kragujevac: Demografska katastrofa! Koliko nas je manje iz godine u godinu? Ovaj podatak je poražavajući…

Statistika ume da bude i varljiva i uverljiva – zavisi kako se „čita” i tumači. Jedan podatak koji je objavio Republički zavod za statistiku sam po sebi je katastrofalan: u periodu januar – jun ove godine u Srbiji su rođene 29.203 bebe, a u isto vreme umrlo je 49.618 ljudi. Razlika je skoro dvadeset hiljada. Ne uzimajući podatke koliko se za pola 2023. iselilo iz zemlje, sama negativna stopa prirodnog priraštaja govori kako kao narod odumiremo, pišu Kragujevačke.

A šta kažu podaci za Kragujevac za duži period? Ništa dobro! Po zvaničnoj statistici, od 1996. zaključno sa 2022, ili 26 godina zaredom, više je bilo umrlih nego rođenih, sa izuzetkom 2004, kada je skor bio pozitivan i to samo sa 35 duša. O tom potom.

Od buma do stagnacije

Rezultati prošlogodišnjeg popisa stanovništva još nisu kompletno obrađeni, ali ima ih već dovoljno da se pravi demografska slika Kragujevca i da se vide rezultati, preciznije – manjkavosti, višedecenijske državne populacione politike. Potpuniji i širi uvid dobija se kada se u analizu uvedu podaci iz svih popisa posle Drugog svetskog rata, a njih je bilo osam – pre ovog prošlogodišnjeg.

U tom periodu od 75 godina jasno se uočavaju i razlikuju dva doba, jedno od 1948. do 1991. godine, kada je Kragujevac doživljavao demografski bum, jer je tada broj stanovnika više nego udvostručen, i drugo od raspada Jugoslavije, ratova, sankcija itd. do danas, kada je evidentna stagnacija.

Na brojnost življa na teritoriji nekadašnje opštine, a potom grada Kragujevca, čije se granice nisu menjale, uticao je niz faktora, a na prvom mestu svakako je dinamika ekonomskog, posebno privrednog razvoja.

Tokom više od tri decenije Kragujevac je bio jak magnet za brojne „dođoše”, posebno od 1962. godine kada je otvorena nova „Zastavina” fabrika i kada je počeo nagli rast automobilske industrije, mada su i druge grane (metaloprerađivačka, tekstilna, prehrambrena) privlačile novu radnu snagu. Tada je mehanički priliv bio ogroman, koliko iz šumadijskih krajeva, možda i više iz raškog i novopazarskog dela Srbije, a naročito sa Kosova. Tako je broj stanovnika (prema rezultatima popisa) samo na gradskom području od šezdesetak hiljada 1961. narastao na skoro 150 hiljada 1991. godine.

Takav priliv imao je niz negativnih posledica na grad. Doseljavali su se ljudi uglavnom „tankog” obrazovanja i nekvalifikovani radnici, koji su brzo priučavani za jednostavne poslove na „Zastavinim” montažnim trakama, tako su nastajali takozvani „kursisti”. Valja podsetiti da je „Zastava” osamdesetih godina prošlog veka samo u pogonima u Kragujevcu imala više od 35 hiljada radnika.

S druge strane, masovnim doseljavanjem nastala su velika neurbanizovana naselja koja su napravila dvostruki problem: oko gradskog jezgra stvoren je prsten divlje gradnje koji je bukvalno „zatvorio” grad, a istovremeno je tim novim žiteljima trebalo stvoriti elementarne uslove za život – uraditi ulice, dovoditi struju, vodu, praviti ambulante, škole, obdaništa. Proces urbanog uređenja tih naselja ni do danas nije dovršen.

Onda dolazi haos devedesetih godina prošlog veka, „pucaju” fabrike, „Zastava” među prvima, grad dobija velike tehnološke viškove radnika i stiče epitet „doline gladi”. Više nije privlačan za doseljavanja, naprotiv, nastaje bežanija „trbuhom za kruhom”. U demografskom smislu Kragujevac je danas na nižem nivou nego 1991. godine. Tada je na celoj teritoriji grada (sa svim selima) živelo 180 hiljada ljudi, a prema prošlogodišnjem popisu je devet hiljada manje (171.186), dok je u samom gradu taj minus ravno hiljadu, 1991. bilo nas je 147.305, a prošle godine 146.315. Dakle, tapka se u mestu.

Nije, međutim, problem što grad brojčano stagnira, to je čak i bolje nego da nenormalno brzo narasta kao u drugoj polovini prošlog veka. Problem je što se još nije vratio na nivo privrednog razvoja od pre četiri decenije, što nije na nivou ni proste populacione reprodukcije, što je odnos u broju gradskog i seoskog stanovništva sve nepovoljniji, što je živalj sve stariji, a još uvek nedovoljno obrazovan.

Ispražnjena sela

Porast broja stanovnika je na gradskom području bio veoma skokovit u periodu od 1961. do 1991, čak po dvadeset, trideset hiljada za deset godina. Podaci su, naravno, tačni, ali nisu do kraja realni. Naime, u dva maha (1971. i 1991.) gradska zona je proširivana tako što su joj pripajana neka dotadašnja seoska područja po obodu urbanog dela. Tako su status gradskih naselja dobili Beloševac, Stanovo, Male Pčelice, Teferič, Korićani, Ilićevo, Ždraljica, Petrovac i urbani delovi Grošnice, Erdeča, Maršića, Poskurica.

Svejedno, to ne menja činjenicu da je grad Kragujevac imao veliki priliv stanovništva. Tokom cele druge polovine prošlog veka tekao je proces urbanizacije koji je u sociološkom smislu značio transformaciju seoskog u gradski živalj. Statistika to uverljivo pokazuje jer je 1948. više od polovine stanovnika opštine (54 posto) živelo u selima i svaki naredni popis govorio je da se taj udeo smanjuje, da bi 2022. spao na 14,5 posto. Danas u pedesetak sela koja pripadaju Kragujevcu živi manje od 25 hiljada ljudi.

Mnoga sela skoro su opustela i svela se na po nekoliko starih žitelja. Oni se mogu nabrojati skoro na prste, a na primer 1953. godine Trešnjevak je imao 372 stanovnika, LJubičevac 532, Adžine Livade 422. Ljudi koji su napuštali sela uglavom su se nastanjivali u Kragujevcu.

Grad je istovremeno bio pod velikim pritiskom mehaničkog priliva iz nerazvijenih južnih delova Srbije. Kad se sve sabere, u Kragujevcu je od 1948. do 1980. godine doseljeno preko 40 hiljada ljudi (tabela 2),  mada je taj proces nastavljen i kasnije i posebno je bio izražen u vreme ratova u bivšoj Jugoslaviji i haosa na Kosovu. Broj doseljenih od 1991. do 2000. godine bio je više od 14 hiljada, iako su u taj broj ušli samo izbegli iz Hrvatske i Bosne (nezvaničko oko 2.300), dok su raseljena lica sa Kosova (nezvanično više od 13.000) statistički postali žitelji Kragujevca tek u popisu stanovništva 2011. godine.

Račun pokazuje sledeće: da nije bilo ratova i prisilnih bežanija, uglavnom Srba iz Hrvatske, Bosne i sa Kosova, Kragujevac bi danas brojčano bio znatno manji nego 1991. godine. Zbog negativnog prirodnog priraštaja (više umrlih nego rođenih) u protekle tri decenije grad je „kraći” za skoro jedanaest hiljada žitelja, odnosno bio je ispod nivoa proste reprodukcije stanovništva.

Nažalost, u popisima stanovništva nema podataka o broju odseljenih, zbog čega demografska slika grada ne može da bude potpuna. Iz svakodnevnih kontakata znamo da uveliko traje savremena emigracija, da grad napuštaju uglavnom mladi i obrazovani raznih struka i zanimanja, ali i majstori, vozači, medicinske sestre, kao i žene koje po zapadnoevropskim zemljama rade kao bebisiterke i gerontodomaćice, mada je to uglavnom na određeno vreme.

Na gradskom području Kragujevca svakako živi (ili samo radi) više ljudi nego što zvanični podaci govore, jer u statistici postoji kategorija građana koji se vode kao „privremeno prisutni”. Među njima su najbrojniji studenti Univerziteta u Kragujevcu, koji su iz drugih opština, gde su im i mesta stalnog prebivališta, pa i statistički njima pripadaju. Koliko je takvih nema preciznih podataka, jedino se zna da je na dvanaest fakulteta upisano oko 15.500 studenata, odakle dolaze nema sređene evidencije, a uz to Univerzitetu pripadaju i fakulteti u Kraljevu, Čačku, Užicu, Jagodini i Vrnjačkoj Banji.

„Privremeno prisutnih” ima i među učenicima srednjih stručnih škola, ali znatno manje nego studenata. Na kraju, u ovoj kategoriji su i zaposleni koji rade u Kragujevcu, a ne žive na teritoriji grada, već u okolnim opštinama i uglavnom su „putujući” radnici. Ni o njihovom broju nema podataka.

A zvanični podaci sa dva poslednja popisa stanovništva kažu da je u samom gradu Kragujevcu 2022. godine bilo 146.315 stalnih žitelja, oko 4.500 manje nego 2011. kada je registrovano 150.835, dok je na celoj teritoriji, sa svim selima, taj broj sa 179.417 godine 2011. prošle godine pao na 171.186, dakle minus osam hiljada.

Katastrofa prirodnog priraštaja

Iz šume podataka koje nam saopštava statistika bez dileme najalarmantniji su oni o niskom natalitetu, odnosno negativnom prirodnom priraštaju ili, najprostije rečeno – to što u dugom nizu godina ima više umiranja nego rađanja (tabela 3). Na primer, najplodnija je bila 1980. kada su Kragujevčani dobili skoro tri hiljade beba, umrlo je nešto manje od 1.300 sugrađana, tako da je stopa prirodnog priraštaja (koja se računa na hiljadu stanovnika) bila bezmalo deset procenata.

Ta stopa prelazi u negativnu 1996. i traje do danas. Ni u jednoj od tih godina nije rođeno više od dve hiljade beba, a broj umrlih redovno je prelazio tu cifru. Rekordna po smrtnosti bila je 2021, umrlo je čak 3.190 Kragujevčana, što je i očekivano jer je tada harao korona virus, negativna stopa priraštaja došla je čak do devet procenata, međutim i prošle godine rezultat je bio loš jer je bilo preko 700 više umrlih nego rođenih.

Za to vreme slušamo slatkorečive priče o podsticajnim merama rađanja, navodnim akcijama države u populacionoj politici, ali je više nego očigledno da od toga nema efekata. Zašto je tako – to je tema posebne analize. Reč je svakako o opštem standardu mlađeg stanovništva, od mogućnosti zapošljavanja, stambenog zbrinjavanja, obezbeđivanja osnovnih egzistencijalnih uslova, ali statistika ukazuje na još dve bitne činjenice. Prva kaže da je stanovništvo sve starije, prosečna starost Kragujevčana je oko 44 godine, i ona je za kratko vreme, od 2010. narasla za tri godine.

Drugi podatak je da je prosečna starost majke pri rođenju prvog deteta 2019. godine bila 29,1 godinu (što je pokazao popis 2022. još nije objavljeno), a pre samo dve decenije prosek je bio 25,3 godine (tabela 4.). Parovi sve češće ostaju na jednom detetu jer za drugo, treće… „nema vremena”, nema uslova u društvenoj zajednici.

Demografski i populacioni trendovi svakako se neće promeniti u bližoj budućnosti, a dugoročnije prognoze zavise od toga hoće li se ovde živeti bolje, dostojanstvenije, sa većom brigom države za privredni razvoj i društvenu stabilnost i uređenost. Podaci koje nam prezentuje statistika su zbir posledica društvenog i državnog tumaranja koje traje već decenijama, ali istovremeno mogu biti i dobar putokaz šta valja činiti, pod uslovom da subjekti činjenja umesto neznalica, improvizatora i halapljivaca budu obrazovani, stručni, mudri i moralno čisti.

KOLIKO SMO OBRAZOVANI
Srednjoškolci ubedljivo najbrojniji

Srbi su veoma skloni hvalisanju kako su mnogo pametni, „rođeni za sve”, sposobni za čuda, međutim podaci o njihovom obrazovanju to ne potvrtđuju. Prema prošlogodišnjem popisu, od 146.000 Kragujevčana starijih od petnaest godina više od 80.000 ima srednje obrazovanje. Međutim, za više od 27.000 „plafon” je završena osnovna škola, što je za dve hiljade više od onih koji imaju fakultetsko obrazovanje.

STANOVNIŠTVO KROZ ISTORIJU
Prestonica sa dve hiljade ljudi

Prvi zvanični popis stanovništva u Srbiji rađen je 1834. godine i tada je Kragujevac imao 2.235 žitelja. Osetniji rast bio je u drugoj polovini 19. veka posle početka rada Topolivnice (1853) i začetka industrije, pa je u varoši 1859. živelo 3.964, a 1866. već 6.386 stanovnika. U prvoj polovini 20. veka popisano je 14.160 Kragujevčana.

Na demografsku sliku grada potom su veoma uticali balkanski i Prvi svetski rat zbog velikih ljudskih gubitaka, pa je grad 1921. imao oko 15.000 stanovnika, ali je desetgodina kasnije dogurao do preko 27.000. Popis 1931. bio je poslednji pre Drugog svetskog rata, a prvi posleratni rađen je 1948. godine, kada je u gradu živelo 31.412 stanovnika, a na teritoriji cele opštine bilo je 85.488 ljudi.

Izvor: Kragujevačke

Piše: Miroslav Jovanović

Fotografija: Zoran Lazarević Lucky